Op 1 april 2023 werd statiegeld op blikjes ingevoerd. In de media is er vooral aandacht voor de tekortkomingen, complicaties en kinderziektes van het systeem zoals dat nu is ingericht, maar laten we eens naar de cijfers kijken: er ligt 80% minder blik op straat. In de grote steden zijn er problemen met opengebroken prullenbakken, in de rest van het land speelt dat nauwelijks en daar zijn de prullenbakken gewoon nog heel en veel minder vol dan voorheen.
Afname blik in zwerfafval ruim 80%
In de onderzoeken van Zwerfinator, waarvan de data ook wordt meegenomen in de halfjaarlijkse rapportage van Rijkswaterstaat, lagen er in de periode 2017-2022 gemiddeld 23,5 blikjes per kilometer op straat. Inmiddels is dat gedaald tot 4,8 blikjes per kilometer, een afname van 80%. In de jaren voor de invoering van statiegeld nam het aantal blikjes op straat alleen maar toe. In 2022, het laatste jaar voor de invoering, lagen er gemiddeld 25,1 blikjes per kilometer. In vergelijking met dat jaar liggen er nu 82% minder blikjes op straat.
Het kan nog minder
Van alle blikjes die Zwerfinator nog in zijn onderzoeken vindt, kan slechts 22% worden ingeleverd bij een statiegeldmachine. Deze hebben een statiegeldlogo en zijn nog in originele vorm, of enigszins gedeukt. Dit zijn de blikjes die ook door statiegeldjagers worden opgeraapt.
45% van de gevonden blikjes is echter plat of zwaar beschadigd en kan niet worden ingeleverd. Ze hebben geen geldwaarde meer, dus statiegeldjagers laten ze liggen en ze blijven daardoor net zo lang liggen als voorheen. Tot 1 april 2023 werden bij welwillende supermarkten de platte en beschadigde plastic flesjes nog handmatig ingenomen, na de invoering van statiegeld op blikjes is men daar bijna overal mee gestopt en ook de platte blikjes kunnen bijna nergens worden ingeleverd.
Als er een innameplicht komt voor de platte blikjes en flesjes, of er komen in elke gemeenten punten waar deze kunnen worden ingeleverd voor geld, dan zullen deze ook worden opgeraapt en ingeleverd. Dit zal ervoor zorgen dat het aantal blikjes in het zwerfafval nog verder afneemt.
Ironische is dat er steeds meer statiegeldmachines zijn die de blikjes direct na inname pletten. Voor de recycling maakt het niet uit welke vorm de blikjes hebben, het blijft dezelfde hoeveelheid aluminium dat gewoon kan worden gerecycled.
Nog veel blikjes zonder statiegeld
Van alle gevonden blikjes zit op 33% geen statiegeld. Ook deze blijven net zo lang liggen als voorheen. Het betreft veelal blikjes die worden verkocht bij “exotische supermarkten”. Het is niet verboden om blikjes zonder statiegeld te verkopen, de wettelijke verantwoordelijkheid voor statiegeld ligt bij producenten en importeurs.
De Inspectie Leefomgeving en Transport probeert hierop te handhaven en reageert ook op meldingen hierover en op berichten op social media. De handhaving is echter lastig en kost veel tijd omdat de importkanalen moeten worden achterhaald. Het zou efficiënter en beter handhaafbaar zijn als er in de wet gewoon komt te staan dat het verboden is om blikjes en plastic flesjes zonder statiegeld te verkopen.
Hoger statiegeld
Vanuit diverse hoeken wordt gesteld dat het statiegeldbedrag omhoog moet en dat er meer innamepunten moeten komen. Zwerfinator is daar voorstander van, maar dat zal vooral effect hebben op de innamecijfers, niet op de hoeveelheid blikjes in het zwerfafval.
De hoogte van het statiegeldbedrag op de blikjes en plastic flesjes is gebaseerd op het statiegeldbedrag van 25 cent op grote plastic flessen. Dit bedrag is sinds 2002 onveranderd. De 25 cent uit 2002 is met inflatiecorrectie 42 cent in 2025. De 15 cent statiegeld op de blikjes zou volgens dezelfde berekening op 25 cent komen.
Een verhoging met 10 cent is dus niet meer dan een inflatiecorrectie. Mensen zullen daardoor naar verwachting de blikjes en plastic flesjes die ze thuis in de prullenbak gooien vaker gaan inleveren. Voor het zwerfafval zal het niet veel uitmaken, de 15 cent die er nu op zit is al genoeg motivatie voor statiegeldjagers om ze op te ruimen of in prullenbakken te duiken, de 25 cent verandert dat niet.
In de tweede kamer is een motie ingediend om bij inlevering van een blikje of plastic flesje verplicht tijdelijk 5 cent extra uit te keren. Dit verhoogt mogelijk ook de motivatie voor mensen om de blikjes niet thuis in de prullenbak te gooien, maar in te leveren. Voor de hoeveelheid blikjes en plastic flesjes in het zwerfafval zal het niet uitmaken. De waarde voor de weggooier blijft 15 cent, voor de statiegeldjager is het een extraatje, maar voor deze mensen is de 15 cent al motivatie genoeg. En ook dan kunnen de platte blikjes dan nog steeds niet worden ingeleverd.
Meer innamepunten
Een uitbreiding van het aantal innamepunten zal naar verwachting meer mensen stimuleren om hun blikjes en plastic flesjes in te leveren. Er bestaat echter de beeldvorming dat je altijd lang in de rij moet staan, hetgeen alleen op piekmomenten zo is. Of als er een statiegeldjager de machine blokkeert omdat hij of zij honderden blikjes en plastic flesjes tegelijk inlevert. Aangezien het aantal drankverpakkingen met statiegeld sinds 2021 is verdrievoudigd is het logisch dat het aantal innamemachines en innamepunten wordt verhoogd, al is het maar vanuit het oogpunt van service en klantvriendelijkheid.
Groot bezwaarpunt van (kleine) supermarkten en andere mogelijke innamepunten is dat de statiegeldmachines veel ruimte kosten. Die ruimte heeft niet iedereen. Er zijn echter zat andere mogelijkheden zo zien we inmiddels bij bijvoorbeeld fastfoodketens Burger King en KFC. Sinds de wettelijke verplichting om binnen in de restaurants met herbruikbare bekers te werken hebben zij hun eigen statiegeldsysteem hiervoor ingericht met andere en kleinere inname-apparaten.
Soortgelijke oplossingen kunnen ook voor blikjes en plastic flesjes worden gebruikt. En er staat nergens in de wet dat er de inname machinaal moet gebeuren, het kan ook handmatig worden gedaan.
Maar al komen er nog tien keer zoveel innamepunten en er wordt niets gedaan aan de inname van platte en beschadigde blikjes en plastic flesjes, dan zijn er alleen nog meer machines waar je deze niet in kunt leveren. Hetzelfde geldt voor de plastic flesjes met veel te snel loslatende etiketten, waarvoor de Zwerfinator Foundation eind vorig jaar een handhavingsverzoek heeft ingediend bij het ILT.
Prullenbakkenprobleem
In de media is de afgelopen twee jaar veel aandacht geweest voor de problemen die er in grote steden zijn met prullenbakken die zijn opengebroken door statiegeldjagers om de blikjes en plastic flesjes met statiegeld eruit te halen. Dit geeft op die plekken veel extra zwerfafval en veel overlast. In de rest van het land speelt dit echter niet of nauwelijks.
Uit de resultaten van de Nationale Prullenbakteldag op 3 November 2024 bleek dat in de top 10 grote steden 12% van de prullenbakken opengetrokken en/of kapot was. Buiten de grote steden was dit slechts 1%. In de grote steden dus een echt probleem, maar kleiner dan de media voorspiegelt. Het Parool stelde afgelopen week nog dat er nauwelijks nog een prullenbak te vinden is die niet is opengebroken. Het probleem bestaat en is zeer vervelend, maar ook in Amsterdam veel minder groot dan voorgespiegeld.
De troep die dit fenomeen oplevert is vooral ook een gevolg van de gigantisch toegenomen straatconsumptie en bijbehorende verpakkingsafval. Hetzelfde Parool schreef in 2021 een artikel over de grote hoeveelheid afval en troep in de stad, hierin is te lezen dat de prullenbakken in Amsterdam begin deze eeuw een inhoud hadden van 55 liter, maar dat er nu op veel plekken prullenbakken staan met een inhoud van 840 liter.
Gemeente Amsterdam gaat nu experimenteren makkelijk te openen en te sluiten prullenbakken zonder slot dat geforceerd hoeft te worden om bij de inhoud te kunnen. Hierdoor moet dit probleem minder worden. Zwerfinator gaf deze gemeente begin 2024 al dit advies.
Buiten de drukke delen van de grotere steden speelt dit probleem niet of nauwelijks. Uit prullenbakkenonderzoeken van de Zwerfinator blijkt zelfs dat de hoeveelheid blikjes en plastic flesjes in deze prullenbakken ook met 80% is afgenomen. In 2020 vertegenwoordigden blikjes en plastic flesjes zo’n 30% van het volume van het afval in de prullenbakken. Door statiegeld zijn de prullenbakken veel minder vol, hetgeen ook leidt tot minder zwerfafval, want overvolle zijn ook een bron van zwerfafval, zoals de Plastic Avengers in 2022 al lieten zien in hun campagne “Operation Overload”. Zie ook dit artikel.
Hier bovenop komt dat de inhoud van openbare prullenbakken bijna altijd wordt verbrand. De flesjes en blikjes die in de prullenbakken terechtkwamen en voorheen rechtstreeks de verbranding in gingen, worden nu ingezameld en gerecycled.
Samenvatting en conclusie
De huidige inrichting van het systeem in Nederland kent zeker nog problemen en tekortkomingen, die vooral zijn veroorzaakt door mazen in de wet en doordat de verantwoordelijkheid voor het systeem is gelegd bij de partijen die altijd tegen statiegeld hebben gevochten. Maar ondanks dat is het systeem nu al een groot succes dat alleen nog maar verder kan groeien.
Voor meer ontwikkelingen van de drankverpakkingen in het zwerfafval, zie ook dit rapport.