Het probleem van zwerfafval gaan we nooit helemaal oplossen. Helaas, pindakaas. Zwerfafval is al zo oud als de beschaving en kent veel meer oorzaken dan de klassieke daad van het op straat gooien van afval.
Zo heb ik al talloze foto’s en filmpjes laten zien van vogels die prullenbakken leegtrekken, van afval dat uit prullenbakken of van vuilniswagens of van bouwplaatsen waait. Zelfs van afval dat wegwaait tijdens het legen van rolcontainers of uit de ondergrondse containers als die geleegd worden. Ik laat dingen zien die mensen verliezen, zoals geld, handschoenen, fietslampjes, telefoons, haarelastiekjes, wieldoppen, noem maar op. Ik laat oude artikelen uit krantenarchieven zien over zwerfafval en stukken uit geschiedenisboeken over dit onderwerp van honderden jaren gelden.
Maar veel mensen zitten helemaal vast in het klassieke denken. Ze roepen dat het allemaal alleen maar aan het gedrag ligt van de mensen van nu en daarbij bij voorkeur vooral naar de jeugd wijzen.
Weggooigedrag is al oud
Dit weggooigedrag is natuurlijk een groot probleem waar we altijd aan moeten blijven werken. Ikzelf ga daarvoor bijvoorbeeld naar scholen om gastlessen te geven. Deze week was ik hiervoor vier dagen actief op een middelbare school. Er zijn al heel lang campagnes tegen zwerfafval. “Laat niet als dank voor het aangenaam verpozen” is de meest bekende en inmiddels al meer dan 100 jaar oud. Die hebben ze destijds niet gemaakt omdat de mensen zo netjes waren.
Opvoeden is een continue proces en dat moeten we met z´n allen doen. Alleen maar wat roepen over wat anderen moeten doen is daarbij niet echt constructief. Ik vind dat zelfs het grootste gedragsprobleem. Het gedrag dat gestuurd wordt door oogkleppen en onderbuik. En vaak ook door economisch eigenbelang.
Toegenomen consumptie
Wat natuurlijk wel dwars inwerkt tegen dat opvoeden is dat we vele malen meer consumeren dan 100 jaar geleden, dat we veel welvarender zijn en veel meer buiten en onderweg zijn, veel meer vrije tijd hebben en dat er ook veel meer verpakking zit om de dingen die we consumeren en dat we ook veel meer eenmalige artikelen hebben.
En die verpakkingen en eenmalige artikelen zijn voor een groot deel van plastic. Dat wondermateriaal heeft heel veel voordelen, voor de voedselveiligheid en versheid bijvoorbeeld, maar ook een keerzijde. Dieren hebben er direct last van. Google maar eens wat naar “animal dead plastic”. Uiteindelijk komt dat plastic in ons eten, in ons lichaam, in ons bloed, in onze hersenen, met alle gevolgen van dien.
Natuurlijk verschijnsel
Zwerfafval is van alle tijden. Het hoort kennelijk bij de mens. Of beter, het hoort bij de natuur. En daar zijn wij onderdeel van. Bijna elk organisme laat zijn afval gewoon achter. Op dit moment vind ik bijvoorbeeld veel eierschalen en schelpen. Het afval van de natuur is circulair, dat kan over het algemeen weinig kwaad. Er is altijd wel weer een ander dier, organisme of proces dat er wat mee kan. Het grootste probleem met het menselijke zwerfafval is dat het de laatste halve eeuw steeds minder circulair is geworden. En dat komt dan voornamelijk weer door dat plastic.
Verminderen en minder schadelijk maken
We kunnen het probleem van zwerfafval nooit helemaal oplossen. We kunnen het wel verminderen en minder schadelijk maken. Verminderen door te blijven opvoeden en systemen als statiegeld in te voeren. We kunnen het minder schadelijk maken door de plastics te vervangen door afbreekbare materialen waar mogelijk. En nee, dat kan niet overal. De effecten van het EU-verbod op plastic rietjes en bestek etc, het vervangen van plastic snoepwikkels door papieren wikkels, het vervangen van plastic deksels en patatbakjes door kartonnen varianten en dat soort aanpassingen heeft nu al een groot effect op het aandeel plastic in het zwerfafval. Het daalde in mijn onderzoeken sinds 2017 van 73% naar 53%. En er is nog veel ruimte om dat verder te doen afnemen.
Samengevat: door statiegeld is het volume en het gewicht van het zwerfafval bijna gehalveerd en door het vervangen van plastics is de rest van het zwerfafval minder schadelijk geworden. Dat is winst op allerlei vlakken. En we consumeren er niks minder om. Want dat is onze grootste angst. Dat we minder kunnen consumeren. Consumeren is zo´n centraal deel van ons bestaan geworden dat koks tegenwoordig supersterren zijn, dat er succesvolle TV-series zijn over hoe fastfood en snacks worden gemaakt en dat we denken dat we vijandelijke mogendheden op de knieën krijgen als de mensen daar geen McDonald’s meer kunnen eten. We denken in consumptie. We zijn verslaafd aan consumeren.
Boetes en recyclen
We kunnen meer gaan controleren en meer of hogere boetes gaan heffen, ik ben daar niet tegen, dat kan helpen, maar ook het effect daarvan is eindig. Singapore word vaak genoemd als schoolvoorbeeld over hoe succesvol dat is. Ik was zelf twee keer in Singapore, in het centrum is er veel controle en erg weinig zwerfafval. In de buitenwijken zag ik een heel ander verhaal. En uiteindelijk is het beleid zo succesvol dat ze zelfs in Singapore statiegeld in gaan voeren. Er schijnt trouwens in Noord-Korea ook weinig zwerfafval te zijn. Ik weet niet of we daar naartoe willen.
En nee, we gaan het probleem ook niet oplossen met recyclen. Ten eerste voorkomt recyclen geen zwerfafval. Simpel. Sterker nog, als het hele inzamelen en recyclen goed gaat en we maken er weer nieuwe eenmalige plastic producten of verpakkingen van, dan heeft het plastic gewoon weer een tweede kans gekregen om zwerfafval te worden, dieren te doden en in ons eten te komen.
Consumptie is de bron
Het grootste deel van de producten die zwerfafval worden, de verpakkingen van wat we buiten consumeren, die zullen nooit worden gerecycled vanwege het formaat of de samenstelling of doordat de verpakking vervuild is geraakt door de inhoud. En als we het netjes in de openbare prullenbak gooien, dan wordt het sowieso verbrand. Dat wordt niet nagescheiden. Hoe recyclebaar en schoon de materialen ook zijn.
Ík heb bovenstaande al vaak verteld. Ik kan dit nog 100 keer vertellen. Maar toch zullen er altijd mensen zijn die zeggen dat zwerfafval niet meer is dan een gedragsprobleem en alle andere oorzaken – van bron tot eindfase – zullen ontkennen en negeren. “Plastic veroorzaakt geen zwerfafval, mensen veroorzaken zwerfafval” roepen die mensen dan. Daarmee is dan de kous af, ze heffen een glas, ze doen een plas en alles blijft zoals het was.
En ik denk dan alleen maar: “Het is de zelfde logica als die van de wapenindustrie”.